فریدون توللیفریدون تَوَلَّلی، شاعر و طنزنویس معاصر می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - نوشته‌های توللی ۳ - تبعید وی به لار ۴ - عضو حزب توده ۵ - مبارزه با حزب توده ۶ - شعر در حمایت دفاع صنعت نفت ۷ - شعری در مدح اسدالله علم ۸ - وفات توللی ۹ - طرفدار شعر نو ۱۰ - انتقاد از شعرای نوپرداز ۱۱ - پیشوای شعر مرگ ۱۲ - قول یوسفی درباره اشعار توللی ۱۳ - آثار تولّلی ۱۳.۱ - مجموعه اشعار ۱۳.۲ - کتاب التفاصیل ۱۳.۳ - کاروان در شیوه التفاصیل ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - زندگینامهدر ۱۲۹۸ش در شیراز زاده شد. پدرش، جلال، از اعیان و ملاّکان فارس بود. تولّلی در شش سالگی مادرش را از دست داد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شیراز گذراند. در دبیرستان، بهاءالدین حسام زاده پازارگاد، مهدی حمیدی شیرازی و محمدجواد تربتی در پرورش استعداد شاعری و نویسندگی او مؤثر بودند. پس از فارغ التحصیل شدن در رشته ادبی، به تهران آمد و در رشته باستان شناسی از دانشگاه تهران لیسانس گرفت. در ۱۳۲۰ ش در اداره فرهنگ فارس در امور باستان شناسی به کار پرداخت. [۱]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۳.
[۲]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۳.
۲ - نوشته‌های توللیتولّلی از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲ نوشته‌هایی طنزآمیز با نام التفاصیل درباره مسائل اجتماعی و سیاسی به تقلید سبک قدما در روزنامه‌های مختلف به چاپ رساند که یکی از آن‌ها موجب توقیف روزنامه فروردین شیراز شد و به جای آن روزنامه سروش انتشار یافت. تولّلی در آن‌جا و در روزنامه‌های اوقیانوس در شیراز و خورشید ایران در تهران قطعات التفاصیل را چاپ می‌کرد. [۳]
فریدون تولّلی، التفاصیل، مقدمه ابطحی، ص ۱۳ـ ۱۴.
[۴]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۳ ـ ۸۱۵.
[۵]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۴.
۳ - تبعید وی به لارملک الشعرا بهار او را تحسین کرده و در نامه‌ای به سروش وی را یادآور دوران جوانی خود خوانده است. [۶]
فریدون تولّلی، التفاصیل، مقدمه، ص ۱۶.
تولّلی در ۲۱ بهمن ۱۳۲۲ عضو جمعیت آزادگان فارس شد. او در روزنامه‌ها به افشاگری درباره انتخابات و وکیلان منتخب مجلس پرداخت تا به حکم معاون استانداری فارس همراه رسول پرویزی و محمد باهری، از دیگر اعضای جمعیت، به بَستک لار تبعید شد، اما به تهران گریخت. [۷]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۶.
[۸]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۴.
۴ - عضو حزب تودهاو در ۲۷ آذر ۱۳۲۳ عضو شاخه شیرازِ حزب توده ایران شد که هسته مرکزی آن اعضای جمعیت آزادگان فارس، جز حمیدی شیرازی، بودند. [۹]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۶.
[۱۰]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۴.
در همان سال به مبارزه با سیدضیاءالدین طباطبایی و حزب اراده ملی پرداخت و انتقادهایش را در سروش چاپ کرد [۱۱]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۷.
[۱۲]
فریدون تولّلی، التفاصیل، مقدمه، ص ۱۰.
[۱۳]
فریدون تولّلی، التفاصیل، مقدمه، ص ۸۳ ـ۸۴.
و رساله عَنعَنیه یا مشت و مال سید را بر ضد سیدضیاء به چاپ رساند. [۱۴]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۷.
[۱۵]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۴ـ۲۷۵.
۵ - مبارزه با حزب تودهدر ۱۳۲۶ ش تولّلی و جمعی دیگر، از جمله خلیل ملکی، جلال آل احمد و رسول پرویزی، که با منش سیاسی رهبران حزب توده مخالف بودند، دست به انشعاب زدند [۱۶]
شهین حنانه، پشت دریچه‌ها: گفت و گو با همسران هنرمندان، ج۲، ص۹۵.
[۱۷]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۹.
[۱۸]
تولّلی، ۱۳۳۱ش ب، کاروان در شیوه التفاصیل، ص ۸۳.
او، پیش از انشعاب، قصیده آئینه را در بیان رنجش خود از رهبران حزب توده سروده و نزد آنان فرستاده بود [۱۹]
تولّلی، ۱۳۳۱ش ب، کاروان در شیوه التفاصیل، ص ۸۵.
[۲۰]
تولّلی، ۱۳۳۱ش ب، کاروان در شیوه التفاصیل، ص ۸۷ ـ۹۰.
پس از انشعاب، وی به مبارزه با حزب توده پرداخت و در روزنامه شرق میانه به سران حزب توده می‌تاخت. [۲۱]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۱۹.
[۲۲]
انورخامه‌ای، از انشعاب تا کودتا: خاطرات دکتر انور خامه‌ای، ج۱، ص۷۸ـ۷۹.
این نوشته‌های انتقادی در ۱۳۳۱ ش در کتاب کاروان به شیوه التفاصیل چاپ شد. ۶ - شعر در حمایت دفاع صنعت نفتتولّلی در ۱۳۲۹ـ۱۳۳۰ش نوشته‌هایش را در دفاع از ملی شدن صنعت نفت و مخالفت با استعمار انگلیس در روزنامه صدای شیراز به چاپ رساند. او تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ حا‌می مصدق و نهضت ملی ایران بود. در طی کودتا مدتی در فارس مخفیانه زیست و سپس به تهران آمد و خانه‌اش در شیراز تاراج و سوزانده شد. [۲۳]
شهین حنانه، پشت دریچه‌ها: گفت و گو با همسران هنرمندان، ج۲، ص۹۵.
[۲۴]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۲۱.
[۲۵]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۶ـ۲۷۷.
[۲۶]
محمدرضا تبریزی شیرازی، نقش فریدون تولّلی در ادبیّات سیاسی و اجتماعی دوران دیکتاتوری محمّدرضا شاهی، ج۱، ص۲۸۶ـ۲۸۷.
۷ - شعری در مدح اسدالله علمدر اواخر ۱۳۳۸ ش به شیراز بازگشت و تا ۱۳۴۴ش مدیر کل باستان شناسی فارس بود و چند سال با رومن گیرشمن فرانسوی در حفاریهای شوش همکاری می‌کرد [۲۷]
پرهام، ۱۳۶۴ ش، ص ۷۶۳.
[۲۸]
عزت الله نگهبان، «توللی و باستان شناسی»، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۴۶.
در ۱۳۴۴ ش که وضع جسمانی و مالی مساعدی نداشت، از جانب اسدالله علم، مشاور دانشگاه شیراز شد [۲۹]
فریدون تولّلی، پویه، ج۱، ص۳ـ۴.
[۳۰]
محمدرضا تبریزی شیرازی، نقش فریدون تولّلی در ادبیّات سیاسی و اجتماعی دوران دیکتاتوری محمّدرضا شاهی، ج۱، ص۳۲۷ـ۳۳۰.
و به سپاسداری از کمک علم برای او مدیحه سرود، [۳۱]
فریدون تولّلی، پویه، ج۱، ص۱۱۲ـ ۱۱۵.
ازینرو با انتقاد شدید برخی از اهل قلم روبرو شد. [۳۲]
محمدحسن ناصرالدین صاحب الزمانی، دیباچه‌ای بر رهبری، ج۱، ص۴۹۱ـ۴۹۷.
۸ - وفات توللیتولّلی پس از کودتا و شکست مصدق، سرخورده شد [۳۳]
شهین حنانه، پشت دریچه‌ها: گفت و گو با همسران هنرمندان، ج۲، ص۹۵ـ۹۶.
[۳۴]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۲۱.
روحیه آزرده و ناامید او در شعر اندرز سوختگان که در ۱۳۴۱ ش سروده، بخوبی منعکس است. [۳۵]
فریدون تولّلی، بازگشت، ج۱، ص۲۵.
وی بیش‌تر به شاعری می‌پرداخت و آثارش در مجله‌های یغما، گوهر و راهنمای کتاب چاپ می‌شد. بعضی مطالب اخلاقی را به سبک التفاصیل در روزنامه بهار ایران شیراز [۳۶]
حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، ج۱، ص۸۲۱.
و اواخر عمر اشعارش را در مجله آینده منتشر می‌کرد. وی از ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳ ش بیمار و بستری بود و در نهم خرداد ۱۳۶۴ درگذشت و در حافظیه شیراز به خاک سپرده شد. [۳۷]
شهین حنانه، پشت دریچه‌ها: گفت و گو با همسران هنرمندان، ج۲، ص۹۰.
[۳۸]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۹.
۹ - طرفدار شعر نوتولّلی از نخستین طرفداران نوآوریهای نیما یوشیج در شعر فارسی بود و با خواندن افسانه نیما به شعرنو گرایید. او شعر پشیمانی را با الهام از شعر ویلیام باتلر ییتس در وزن افسانه سرود. [۳۹]
عبدالعلی دست غیب، «فریدون توللی و آثارش»، ج۱، ص۷۸۹.
[۴۰]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۶۵ـ ۶۸.
در دوره دوم مجله سخن، شعر مریم را چاپ کرد که ظاهراً نخستین اثر او در قالب نو بود که جنبه سیاسی و اجتماعی نداشت. [۴۱]
پرویز خانلری، «درگذشت شاعر»، ج۱، ص۷۵۶ـ۷۵۷.
در آذر ۱۳۲۹ مجموعه شعر رها را با مقدمه‌ای مبسوط در شناخت و دفاع از شعرنو و انتقاد از شاعران کهنه‌گرا و انجمنهای ادبی آن دوره به چاپ رساند. [۴۲]
احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، ج۱، ص۲۷۶ـ۲۷۷.
[۴۳]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۳ـ ۱۹.
[۴۴]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۴۳ـ ۴۸.
او در این کتاب برای تحول شعر فارسی و ساختن شعرنو پیشنهادهایی داده [۴۵]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۲۷ـ۴۲.
که بر اساس همانها شعرهای رها را سروده است. برخی از اشعار بسیار مشهورش در همین مجموعه به چاپ رسیده است، نظیر فردای انقلاب [۴۶]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۷۱ـ۷۷.
که از معدود اشعار اجتماعی و انقلابی اوست؛ مریم [۴۷]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۸۲ ـ۸۴.
مهتاب [۴۸]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۹۱ـ ۹۵.
و کارون. [۴۹]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰.
۱۰ - انتقاد از شعرای نوپردازبسیاری از شاعران، جز نیما، مجذوب آرای تولّلی شدند و تأکید داشتند که باید به جستجوی زبانی بود که کلمات سنجیده و پسندیده داشته باشد و بسیار کسان که امروزه نیما را می‌شناسند و سهم او را در ادب فارسی ارج می‌نهند، از طریق شعرهای تولّلی مانند کارون و مریم و مهتاب بوده است. [۵۰]
محمدرضا شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی، از مشروطیت تا سقوط سلطنت، ج۱، ص۷۲.
[۵۱]
محمدرضا شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی، از مشروطیت تا سقوط سلطنت، ج۱، ص۱۳۶.
تولّلی، نیما را در همان حد شعر افسانه قبول داشت و معتقد بود که نیما بعداً قالب افسانه را ترک کرده و مصراعهایی کوتاه و بلند و پُر از ابهام ساخته است. [۵۲]
فریدون تولّلی، نافه، ج۱، ص۳.
او در مقدمه دومین مجموعه شعرش، نافه (چاپ اول: ۱۳۴۱ ش)، از نیما و بسیاری از نوپردازان دوره خود انتقاد کرده [۵۳]
فریدون تولّلی، نافه، ج۱، ص۵ ـ۱۲.
و نوپردازان راستین را کسانی دانسته است که به بزرگان گذشته ادب فارسی احترام می‌گذارند و از سرودنِ شعر بی وزن و لجاجت با قافیه می‌پرهیزند و ردیف و قافیه را تا آن‌جا که مخل بیان مفهوم نشود، رعایت می‌کنند. [۵۴]
فریدون تولّلی، نافه، ج۱، ص۱۲ـ ۱۵.
[۵۵]
محمود مشرف آزاد تهرانی، «حرف و سخنهایی در باب نافه از: فریدون توللی»، ج۱، ص۱۳۶ـ۱۳۹.
او سخت پایبند رعایت قافیه بود، اما گاه در قالبهای نو و برخی از چهار پاره‌های خود قافیه را ترک می‌کرد. [۵۶]
محمدتقی صداقت کیش، «وزن، ج۱، ص۸۳۱، قافیه و شکل در شعر توللی»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ۱۲.
وی قالب چهارپاره را در شعر فارسی رواج داد و به اوج رساند. [۵۷]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۹۹.
۱۱ - پیشوای شعر مرگتولّلی در شعر بیش از هر چیز به زبان و تصویر اهمیت می‌داد و در استفاده از موسیقی کلام و ساختن تعابیر شاعرانه و ترکیبات تازه کم نظیر بود [۵۸]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۹۹.
و به گفته پرویز خانلری [۵۹]
پرویز خانلری، «درگذشت شاعر»، ج۱، ص۷۵۷.
در بیان عواطف عاشقانه به درجه‌ای خاص رسیده بود. مضامین شعر او بیش‌تر عشقهای گناه آلود و کامجوییهای جسمانی، [۶۰]
محمدحسن ناصرالدین صاحب الزمانی، دیباچه‌ای بر رهبری، ج۱، ص۴۹۷ـ۵۰۶.
اندوه، ناامیدی، خستگی، مرگ و وحشت از آن است، چنانکه او را «پیشوای شعر مرگ» نامیده‌اند. [۶۱]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۹۱.
[۶۲]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۹۵ـ۹۶.
[۶۳]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۹۹.
۱۲ - قول یوسفی درباره اشعار توللیغلامحسین یوسفی [۶۴]
غلامحسین یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، ج۱، ص۶۰۸ـ۶۰۹.
مرگ را در شعر او نتیجه غیرمستقیم پیشه باستان‌شناسی او دانسته و اشعار عاشقانه‌اش را با شعر سعدی قابل قیاس خوانده است. گروهی از شاعرانِ شیوه تغزلیِ نو، خاصه از ۱۳۳۲ش به بعد، اینگونه مضامین اشعار وی را سرمشق قرار دادند، [۶۵]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۱۰۰.
چنانکه از لحاظ محتوای غنایی و عاشقانه، می‌توان او را بنیانگذار شعر نو تغزلی دانست. [۶۶]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۹۹.
مجموعه شعر بازگشت نشان می‌دهد که تولّلی در حالی که فعالیتهای سیاسی را ترک کرده بوده، بر ضد حکومت وقت اشعار سیاسی نیز می‌سروده است. [۶۷]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۵۶ ـ۵۷.
[۶۸]
حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰.
تولّلی با موسیقی خوب آشنا و مدتها شاگرد صبا بود و پیانو و ویلن نیز می‌نواخت. [۶۹]
شهین حنانه، پشت دریچه‌ها: گفت و گو با همسران هنرمندان، ج۲، ص۸۷.
۱۳ - آثار تولّلی۱۳.۱ - مجموعه اشعارشامل مجموعه‌های رها (شیراز ۱۳۲۹ش و تهران ۱۳۳۰ش)، نافه (تهران ۱۳۴۱ش)، پویه (شیراز ۱۳۴۵ش)، شگرف (تهران ۱۳۵۳ش) و بازگشت (شیراز ۱۳۶۹ش). اشعار تولّلی بیش‌تر در قالبهای قصیده، غزل و چهارپاره است. او در اشعارش فریدون تخلص می‌کرد. بعضی اشعار او به زبانهای دیگر ترجمه شده است. شعر مریم او را آرتور جان آربری به انگلیسی ترجمه کرده که در ۱۳۲۸ش/ دسامبر ۱۹۴۹ در لندن چاپ شده است. [۷۰]
فریدون تولّلی، رها، ج۱، ص۸۱.
شعر کارون از این مجموعه نیز به روسی ترجمه شده است. [۷۱]
فریدون تولّلی، بازگشت، ج۱، ص۹، شیراز.
۱۳.۲ - کتاب التفاصیلاز شاهکارهای طنز فارسی، که نوعی نقیضه و متأثر از گلستان، مرزبان نامه، کلیله و دمنه، مقامات حمیدی و برخی از داستانهای عامه پسند نظیر اسکندرنامه و امیر ارسلان است، و نثری آمیخته به نظم دارد. چاپ اول التفاصیل (شیراز ۱۳۲۴ش) و چاپ دوم آن (تهران ۱۳۳۱ش) شامل ۷۶ قطعه بود. در چاپ ۱۳۴۸ ش یکی از قطعات آن به نام موریس ــ که در آن به رضاشاه طعنه زده بود ــ حذف شد. تولّلی این کتاب را به رسول پرویزی تقدیم کرده است. ۱۳.۳ - کاروان در شیوه التفاصیلاثری طنزآمیز شامل سه دفترِ بیداری، دوری از بردگان سرخ، و هنگامه نفت که سبک آن مانند التفاصیل است با این تفاوت که نویسنده پیش از هر قطعه، مقدمه‌ای با نثر جدّی در باره ماجرایی تاریخی که آن قطعه به آن نظر دارد، نوشته است. نسخه‌های چاپی کاروان نادر است. تولّلی نسخه‌ای از این کتاب را در ۲۰ مرداد ۱۳۳۱ به دکتر محمد مصدق تقدیم کرد و او نیز در همان سال کتاب را به کتابخانه دانشسرای عالی هدیه داد. این نسخه در کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران محفوظ است. از یک کتاب طنز او نیز با عنوان عجائب القضائب یاد کرده‌اند که چاپ نشده است [۷۲]
پرهام، ۱۳۷۰ش، ص ۲۳۹.
[۷۳]
پرویز خائفی، «یادبودهائی از فریدون توللی»، ج۱، ص۸۰۰.
از تولّلی چند ترجمه از داستانهای فرانسوی، مقاله‌هایی درباره باستان شناسی، شعر، فرهنگ و ادب عامه و نقد برخی کتابهای شعر در نشریات به چاپ رسیده است. [۷۴]
محمدصادق فقیری، «مقاله‌ها و کتابهای توللی»، ج۱، ص۸۳۵ ـ ۸۳۸.
۱۴ - فهرست منابع(۱) حسن امداد، «توللی و حوادث فارس»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ۱۲ (بهمن ـ اسفند ۱۳۶۴). (۲) مهدی پرهام، «التفاصیل»، آینده، سال ۱۷، ش ۱ـ۴ (فروردین ـ تیر۱۳۷۰). (۳) مهدی پرهام، «فریدون مرد، ولی در تاریخ زندگی را آغاز کرد»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ۱۲ (بهمن ـ اسفند۱۳۶۴). (۴) محمدرضا تبریزی شیرازی، نقش فریدون تولّلی در ادبیّات سیاسی و اجتماعی دوران دیکتاتوری محمّدرضا شاهی، تهران ۱۳۷۶ ش. (۵) فریدون تولّلی، التفاصیل، (تهران ۱۳۳۱ش الف). (۶) فریدون تولّلی، بازگشت، شیراز ۱۳۶۹ش. (۷) فریدون تولّلی، پویه، شیراز ۱۳۴۵ش. (۸) فریدون تولّلی، رها، تهران ۱۳۴۳ ش. (۹) فریدون تولّلی، کاروان در شیوه التفاصیل، تهران ۱۳۳۱ش ب. (۱۰) فریدون تولّلی، نافه، تهران ۱۳۴۱ش. (۱۱) شهین حنانه، پشت دریچه‌ها: گفت و گو با همسران هنرمندان، تهران ۱۳۷۶ش. (۱۲) انورخامه‌ای، از انشعاب تا کودتا: خاطرات دکتر انور خامه‌ای، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۳) پرویز خانلری، «درگذشت شاعر»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ۱۲ (بهمن ـ اسفند۱۳۶۴). (۱۴) پرویز خائفی، «یادبودهائی از فریدون توللی»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ۱۲ (بهمن ـ اسفند ۱۳۶۴). (۱۵) عبدالعلی دست غیب، «فریدون توللی و آثارش»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ ۱۲ (بهمن ـ اسفند ۱۳۶۴). (۱۶) حمید زرین کوب، چشم انداز شعرنو فارسی، مقدمه بر شعرنو، مسائل و چهره‌های آن، تهران ۱۳۵۸ش. (۱۷) احمد شعبانی، «سالشمار فریدون توللی»، آینده، سال ۱۷، ش ۱ـ۴ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰). (۱۸) محمدرضا شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی: از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران ۱۳۵۹ش. (۱۹) محمدتقی صداقت کیش، «وزن، قافیه و شکل در شعر توللی»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ۱۲ (بهمن ـ اسفند ۱۳۶۴). (۲۰) محمدصادق فقیری، «مقاله‌ها و کتابهای توللی»، آینده، سال ۱۱، ش ۱۱ـ۱۲ (بهمن ـ اسفند۱۳۶۴). (۲۱) محمود مشرف آزاد تهرانی، «حرف و سخنهایی در باب نافه از: فریدون توللی»، آرش، ش ۶ (خرداد ۱۳۴۲). (۲۲) محمدحسن ناصرالدین صاحب الزمانی، دیباچه‌ای بر رهبری، تهران ۱۳۴۵ش. (۲۳) عزت الله نگهبان، «توللی و باستان شناسی»، آینده، سال ۱۷، ش ۱ـ۴ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰). (۲۴) غلامحسین یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، تهران ۱۳۶۹ش. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «فریدون توللی»، شماره ۴۰۶۸. |